در هفته های اخیر دو فاجعه در مکه رخ داد و به صدر اخبار رسید: اول٫ سقوط یک جرثقیل غول پیکر و حادثه منی که به کشته شدن بیش از هزار زائر ختم شد. حوادثی که هر از چند سال یکبار جان صدها زائر را گرفته و انتقاد بر سیاست های حاکم را به اوج می رساند که به ذکر برخی از آن ها می پردازم:
دهه 1970 میلادی٬ آغازی بر توسعه ی مکه تلقی می شود و از آن زمان تاکنون طرح های متعددی اجرا شده تا مقدس ترین شهر جهان اسلام قدمی رو به مدرن شدن بردارد و پذیرای تعداد بیش تری زائر باشد. حضور جرثقیل های غول پیکر در این شهر چیز جدیدی نیست و به گفته ی منابع محلی در حال حاضر بیش از یکصد دستگاه مسجدالحرام را محاصره کرده است تا در سال 2020 شهر پذیرای 5 میلیون زائر باشد.
شهر امروز، پذیرای 15 برابر زواری است که در دهه 1960 به زیارت مسجدالحرام می آمدند. توسعه و بازسازی، امری اجتناب ناپذیر است و چگونگی اجرای آن محل بحث است. آن هم برای شهر های مذهبی که با اعتقادات مردم گره خورده و شکلی آیینی و فرهنگی گرفته باشد.
متاسفانه در سال های اخیر و در طول طرح های بلند پروازانه٬ آثار و ابنیه تاریخی بیش ترین آسیب را دیده اند. برای مثال، قلعه ی اجیاد، مسجد بلاد، خانه ی ابوبکر و بسیاری از خانه های تاریخی عهد عثمانی تخریب شده است. خانه ی حضرت خدیجه (س) با دستشویی های عمومی محاصره شده و خانه ی پیامبر (ص) کتاب خانه ای غیر قابل بازدید است. حتی کوه های مکه که روزگاری افق طبیعی مکه بوده، نیز صاف گشته اند. در سایه ی مراکز مجلل برج 1972 فوتی٬ کعبه مقدس ترین حرم اسلام شبیه به ریزه سنگی در یک بیابان سنگی حضور دارد و مانند تکه ای گمشده و تاریخی جلوه می کند. شهری که در روزگاری نه چندان دور باستانی و مسحور کننده بود و با تاج محل هند مقایسه می شد، در کم تر از نیم قرن جلوه ی شهری مدرن و غربی را به خود گرفته است. به قول سامی عنقاوی٬ معمار عربستانی که مدیریت مرکز تحقیقات حج نیز بر عهده ی اوست: آن ها در حال تبدیل کردن حریم مقدس به یک ماشین می باشند؛ شهری بدون هویت٬ میراث٬ فرهنگ و محیط زیست.
یکی از عوامل این رویکرد، تفکر حاکم بر کشور عربستان است. وهابیون کم تر توجهی به تاریخ دارند و در اثر همین بی توجهی بخشی از سرمایه و هویت مسلمین برای همیشه نابود خواهد شد. آن ها نگرانند که مبادا در این آثار تاریخی٬ مسلمانان به جای خداوند، چیز دیگری را بپرستند و دچار شرک شوند! یورگن کورت گروتر٬ در کتاب "زیبایی شناسی در معماری" یکی از عوامل زیبایی را دانستن تاریخچه ی آن بنا می داند و چه بنایی بهتر از خانه ی پیامبر(ص)؟
اگر فیلم محمد رسول الله را دیده باشید، از نظر فضای شهری با مکه ای روبرو می شوید که اساسا هیچ ارتباطی با مکه ی کنونی ندارد و به دلیل تخریب ها نیز شواهد اندکی موجود است. دیگر مکه برای کسانی که تاریخ می خوانند، چندان آشنا به نظر نمی آید!
اما تغییرات، به همین جا مختوم نمی شود. در این بین مفهوم "حج" نیز تغییر کرده است. در روزگاری نه چندان دور، برای به جای آوردن حج ماه ها در راه بودی و سختی گذر از بیابان های عربستان را تحمل می کردی. اگر اتفاق خاصی نمی افتاد، به سلامتی بر می گشتی و تازه "حاجی" می شدی! حضرت امیرالمومنین فرموده اند:
"خداوند خانه اش را... در منطقه اى کوهستانى و پر از سنگلاخ و در میان کوه هایى سخت و شنهایى نرم و چشمه هایى کم آب و روستاهاى پراکنده قرار داد... خداوند بندگان خود را با انواع سختى ها آزمایش مى کند و با مجاهدت هاى گوناگون به بندگى وامى دارد"
تصویر 1 کاروان قاجاری عازم حج، سال 1910
کافی است خودتان سفرهای گذشته را با حال آن قیاس کنید که بیش تر به یک تور سیاحتی، زیارتی می ماند. این از محصولات پیش رفت تکنولوژی است و اجتناب ناپذیر است. اما حج٬ تنها از این جنبه تغییر نکرده است. برخی دیگر از مفاهیم چون، گفت و گو و بحث با دیگر مسلمانان جهان و آشنایی با مکاتب دیگر در ایام حج، در فضای سنگین سیاست های رادیکالی عربستان از بین رفته است و منجر به آن شده تا یکی از واجبات دینی مسلمانان شکلی تصنعی به خود گیرد.
تصویر 2: شهید مطهری در حال گفت و گو با حجاج آفریقایی
یکی از مهم ترین چالش ها برای شهر های مقدسی چون مکه چگونگی برخورد آن ها با مدرن شدن و در عین حال حفظ هویت است. توسعه ضروی است و چگونگی اجرای آن محل بحث است. مکه هیچ گاه پایتخت فرهنگی و فکری مسلمانان نبوده است. ولی مرکز گفتمان و بحث مکاتب مختلف اسلامی بوده و به همین سبب آن را نمونه ای از کل جهان اسلام تلقی می کرده اند. آیا در روزگاری که ظاهر شهر، مدرن و غربی و تفکر حاکم برآن وهابیت است، باز هم می توان آن را نمونه ی حقیقی کل جهان اسلام دانست؟
منابع:
ویدئویی که در آن طرح جدید توسعه ی عربستان توضیح داده شده است...
زیبایی شناسی در معماری، یورگن کورت گروتر، نشر دانشگاه شهید بهشتی، ص 111
نهج البلاغه، خطبه 192
The Destruction of Mecca, Mustafa Hamid, foreignpolicy, 22 Sept. 2015
Destruction of Mecca, Ziauddin Sardar, New York Times, 30 Sept. 2014
